O nazwie reszelskiej rzeki

W różnego rodzaju literaturze spotkać można trzy nazwy reszelskiej rzeki: Izera, Sajna i Cyna. Według "Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN (t. 9)" z 1967 roku przez Reszel przepływa rzeka Sajna mająca swoje ujście w rzece Guber. Podobny zapis znajduje się w książce Jana Chłosty "Słownik Warmii" wydanej w 2002 przez Wydawnictwo Littera.

Z kolei według "Nowej encyklopedii powszechnej PWN (t. 5)" wydanej w 1996 roku" przez Reszel przepływa rzeka Cyna należąca do dorzecza Łyny. W internetowym "Informatorze Turystyczno Przyrodniczym - rzeki i źródła" widnieje informacja, że przez Reszel przepływa rzeka Izera, jako prawobrzeżny dopływ Sajny. W "Wielkiej Internetowej Encyklopedii Multimedialnej" z roku 2004 pod hasłem "Reszel" napisano, że miasto leży nad rzeką Sajną.

Identyczną do tej ostatniej informację podano na opracowanej przez Wydawnictwo Prószyński i S-ka S.A. internetowej mapie okolic Reszla, którą znależć można pod hasłem "pilot + miasto + reszel". Podobnych przykładów świadczących o nieładzie informacyjnym, dotyczącym nazwy reszelskiej rzeki, można by podać znacznie więcej.

Trzeba generalnie stwierdzić, że występują w tym względzie tak kuriozalne przypadki, w których w obrębie tylko jednego opracowania są podane dwie, a nawet trzy nazwy reszelskiej rzeki, i to bez jakiegokolwiek bliższego objaśnienia.

W opracowaniu Jacka Borkowskiego "Reszel - przewodnik po dziejach zamku i miasta", wydanie II popr., Warszawa 2003 znajduje się informacja: "Pierwsze oddziały krzyżowcow dotarły na ziemie Bartów już ok. 1240 r. Prowadził je Otton, książę Brunszwiku. Zakonny kronikarz, Piotr z Dusburga, zanotował, że w 1241 r. zdobyto gród Resl nad rzeką Izerą" Na zamieszczonym w tym opracowaniu planie miasta Reszla z XIV i XV wieku przy rzece figuruje nazwa Izera, natomiast na planie współczesnym przy tej samej rzece nazwa Sajna.

Na mapie turystycznej "Wielkie jeziora mazurskie", wydanej w skali 1:10 000 przez Polskie Przedsiębiorstwo Kartograficzne w Warszawie w 1998 roku, przy reszelskiej rzece podana jest nazwa Cyna, i to w dwóch miejscach: na odcinku między Reszlem a Młynem Grodzkim i na odcinku w okolicy Kociborza.

Zaskakujące natomiast jest, że w opisie tekstowym tej mapy informującym o miejscowościach szczególnie godnych i godnych zwiedzenia podano, że przez Reszel przepływa niewielka rzeczka o nazwie Izera.

Na bardziej dokładnych mapach topograficznych "213.43 Reszel" i "223.21 Burszewo" w skali 1:25 000 opracowanych przez Okręgowe Przedsiębiorstwa Geodezji i Kartografii, odpowiednio w Poznaniu w 1984 i Krakowie w 1985 roku, wynika, że rzeka o nazwie Sajna ma swoje źródła w zlewni jeziora Legińskiego, i przepływa w początkowym swoim odcinku przez miejscowość Leginy i Mnichowo, łącząc się poniżej Młyna Grodzkiego (Sołectwo Mnichowo) z reszelskim strumieniem rzeki. Jak wynika z tej mapy rzeka o nazwie Sajna nie płynie przez Reszel, a omija go w odległości powyżej 1 km. Trzeba dodać, że informacja zawarta na tych dwóch mapach jest zgodna z informacją zawartą na wyżej podanej mapie turystycznej z 1998 roku i informacją zawartą w "Nowej encyklopedii powszechnej PWN (t. 5) wydanej w 1996 roku".

Aby odpowiedzieć na pytanie: Jaką nazwę ma obecnie rzeka przepływająca przez Reszel? przede wszystkim trzeba odpowiedzieć na dwa pytania: 1) Jaką nazwę w ujęciu historycznym nosiła rzeka Sajna i tworzące tę rzekę dwa jej strumienie - reszelski i legiński -łączące się poniżej Młyna Grodzkiego (Sołectwo Mnichowo). 2. Który z dwóch strumieni - reszelski czy legiński - toczy więcej wody i jako większy należy do rzeki Sajny, a który jako mniejszy jest jedynie jej dopływem?

Na stronie internetowej w podanym wyżej w "Informatorze Turystyczno Przyrodniczym - rzeki i źródła" i w "Słowniku nazw okręgu mazurskiego. Część II. Nazwy fizjograficzne (zlokalizowane)" G. Leydinga, wydanym w 1959 roku przez Komisję Filologiczną Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, przy nazwie rzeki Sajna podane są jej niemieckojęzyczne nazwy: Says (1326 r.), Saynfluss, (1339 r.), Zaynfluss, Zain (1595 r.), Zaine (1928 r.).

W tym samym słowniku Gustawa Leydinga podano, że jezioro Legińskie miało wcześniej nazwy: Sprohe (1331 r.), Sproyn (1353 r.), Sproge (1359 r.), Sprogen (1404 r.), Sproyen (1656 r.). Z kolei, jak wynika z Mapy Prus Wschodnich, obejmującej Prusy Książęce i Królewskie w opracowaniu G. Henneberga, zamieszczonej w atlasie Abrahama Orteliusa "Theatrum orbis terrarum" w edycji z 1595 roku (są także inne edycje tej mapy, np. z roku 1612, 1629, 1635), rzeka wypływająca z jeziora Legińskiego nosiła nazwę Sproyfluss.

Jak widać nazwa jeziora Leginskiego i wypływającej z niego rzeki ma ten sam rodowód. Z powyższego wynika, że w przeszłości reszelski odcinek rzeki był traktowany jako główny, a nie dopływ rzeki Sajny, i stąd prawdopodobnie bierze się całe to zamieszanie wokół teraźniejszej nazwy reszelskiej rzeki.

Dokładna, jak na owe czasy, mapa Warmii z 1755 roku ("Die Endersch-Karte des Ermlands von 1775), opracowana i wydana przez Enderscha - elbląskiego geografa i wydawcę publikacji naukowych, nie zawiera nazw legińskiego i reszelskiego strumienia rzeki. Podobnie zresztą jak wiele innych map, które można znaleźć na stronach internetowych, np. pod hasłem "Ermland und Masuren".

Z własnych obliczeń przeprowadzonych na podstawie cytowanej wyżej mapy turystycznej "Wielkie jeziora mazurskie" i cytowanych map topograficznych "213.43 Reszel" i "223.21 Burszewo" wynika, że zlewnia reszelskiego strumienia rzeki wynosi ok. 45, a strumienia legińskiego - ok. 80 km2. Dowodzi to, że reszelski strumień rzeki, jako mniejszy, nie należy do rzeki Sajny, a jest jedynie jej dopływem.

Dodatkowym dowodem na to jest umiejscowienie młyna grodzkiego z napędem wodnym nie na mniejszym strumieniu reszelskim, a na toczącym znacznie więcej wód strumieniu legińskim, w mniej dogodnym dla miasta miejscu, bo oddalonym o ponad 1 km.

Z powyższego wynika odpowiedź: Obecnie reszelska rzeka nosi nazwę Cyna! Jej nazwa, jak można przypuszczać, jest prostym fonetycznym odwzorowaniem sprzed 1945 roku niemieckiej nazwy rzeki Zaine (czytaj Cajne). W odniesieniu do rzeki Sajny zastosowano, jak również można zakładać, jej wcześniejsze brzmienia - z XIV wieku.

Nazwa Izera, rzeki przepływającej przez Reszel, mająca, być może, staropruski rodowód, ma już, jak można sądzić, znaczenie czysto historyczne.

REKLAMA

opublikowano: 2004-06-08, © Tadeusz Rawa,

651

Komentarze

ostatnie artykuły z tego działu:

• Reszel widziany oczami turysty i podróżnika
• Książki pasjonatów historii Reszla i okolic
• Reszel – jedno z najpiękniejszch miasteczek w Polsce
• Sekrety reszelskiej historii
• Czy w podziemiach reszelskiego kościoła są skarby?
• „Badanie dawnych dzwonów...” - po prelekcji
• Zaproszenie
• Tylko projekt kończymy a nie działania...
• „Ocalmy od zapomnienia”
• Co się dzieje z kapliczkami?
• dalej...